در این وقف نامه آمده است: طلبه شغل زیاد در خارج از مدرسه نداشته باشد

در این وقف نامه آمده است: طلبه شغل زیاد در خارج از مدرسه نداشته باشد

با ورود اسلام به ایران، دانش‌اندوزی که با دین پیوندی مستحکم برقرار کرده بود، در این سرزمین به شکوفایی رسید. بر اساس سنت وعظ و خطابه پیامبر(ص)، نخستین مکانی که در سده‌های نخستین اسلامی به منظور آموزش مورد استفاده قرار می‌گرفت، مسجد بود.

با این‌که در دوره‌های بعد، مدارس مستقل به وجود آمدند، به دلیل آموزش دینی مدارس، دوباره پیوند مسجد و مدرسه به گونه‌های مختلف شکل گرفت و مسجد مدرسه در معماری اسلامی مطرح شد.

همین امر سبب شد که از میان صاحبان مال و مکنت آن‌ها که در پی برقراری باقیات‌الصالحاتی برای خود بودند، به ساختن مسجد مدرسه‌ها روی آوردند که در آن علاوه بر آموزش علوم دینی به طلاب، نماز جماعت و مراسم عزاداری سیدالشهدا و جشن‌های اعیاد مذهبی و شب‌های دعا و نیایش نیز برقرار شود. این مسجد مدرسه‌ها در زمانی که هنوز مدارس جدید به ایران وارد نشده بود و تحصیل علوم به شکل قدیمی آن رواج داشت، بار اصلی علم‌آموزی و تربیت حکما و دانشمندان را در ایران برعهده داشتند.

واقفان علاوه بر آن‌که قطعه زمینی را وقف ساختن مسجد مدرسه می‌کردند، موقوفاتی را هم برای آن‌ها اعم از املاک مسکونی و تجاری و باغات و… در نظر می‌گرفتند تا مخارج موقوفه‌شان را تامین کنند. آمار موجود درباره مسجد مدرسه‌های وقفی در تهران از ۱۳۰ مورد در دوره قاجار حکایت دارد که امروزه بسیاری از آنان از بین رفته‌اند. از بین مدارس به‌جامانده به سه مورد از آن‌ها که هم‌چنان در کار علم‌آموزی به طلاب فعال و پویا هستند، نگاهی می‌اندازیم.

مسجد مدرسه معمارباشی

در هیاهوی محله تاریخی امام‌زاده یحیی، که خانه‌های تاریخی‌اش به‌سرعت به سمت تبدیل شدن به پاساژ و انبار و آپارتمان پیش می‌روند، پشت درهای مدرسه معمارباشی دنیای دیگری در جریان است. دنیایی پر از آرامش و زیبایی که بازمانده از روزگار کهن شهر ماست. مدرسه معمارباشی در شرق محله عولادجان و در دو طبقه ساخته شده و شبستان آن دو برابر خود مدرسه ارتفاع دارد و مکانی است بزرگ که در روز برای آموزش و در شب برای نیایش کاربرد دارد و دارای ۲۴ حجره، انبار، دو مدرس و یک کتاب‌خانه است.

مسجد و مدرسه معمارباشی از شمال شرق به میدان باغ پسته بک، از جنوب به خیابان پانزده خرداد و از غرب به خیابان مصطفی خمینی راه دارد. در کتیبه وقف‌نامه موجود در سردر بنا تاریخ ۱۳۰۳، دیده می‌شود که به خط محمدابراهیم‌، مشهور به میرزا عمو، است و سازنده کتیبه استاد عبدالرسول حجار بوده است‌. با وجود تغییرات و مرمت‌های جزئی صورت‌گرفته در بنا، ساختمان مدرسه صورت قدیمی خود را حفظ کرده ‌است‌. چون بانی این مدرسه حاج ابوالحسن اصفهانی است که در دوره قاجار دارای منصب معمارباشی و ملقب به صنیع‌الملک بوده است،‌ این مکان به نام منصب او، یعنی معمارباشی، معروف شده است‌.

حاج ابوالحسن اصفهانی معمارباشی، ملقب به صنیع‎الملک، در حدود ۱۲۴۵ قمری متولد و در سال ۱۳۰۵ قمری درگذشت. سمت معمارباشی‎گری سلطنتی در سال ۱۳۰۰ قمری به حاج ابوالحسن محول شد و بعد در سال ۱۳۰۳ قمری، ترقی کرد و اداره بناخانه، که جزو ادارات امین‎السلطان بود، به او واگذار شد، و به واسطه داشتن این سمت متمول گردید و آثار خیریه‌ای از خود برجای گذاشت. ازجمله آثار او همین بنای مسجد و مدرسه محکم و عالی است.

حاج ابوالحسن، سه باب دکان واقع در جنب مدرسه، یک باب قهوه‌خانه، شش دانگ از یک باب کاروانسرا و چهار دکان متصل به آن و سه دانگ از یک باب کاروانسرا در دروازه قدیم شمیران، سه باب دکان در محله چال میدان، شش دانگ تیمچه حکاکان و یک باب دکان در بازار گیوه‌فروشان را براى مصارف آن وقف کرد.

در وقف‌نامه مدرسه معمارباشی آمده است: «تنها کتب اهل شــرع مانند وحدت وجود و معاد تدریس شود و امثال ذلک  من‌الخرافات در مدرســه تدریس و تدرس نشود و عقاید صوفیه هم تدریس نشود.»

هم‌چنین در این وقف‌نامه آمده است: «طلبه شغل زیاد در خارج از مدرسه نداشته باشد، مگر به مقدار یک ساعت یا دو ساعت.» این مسئله در وقف‌نامه‌ها می‌تواند نشــان‌گر این امر باشــد که واقفان در نظر داشتند که طلاب تمامى تلاش و وقت خود را صرف علم‌آموزى کنند و هیچ دغدغه و مشغله ذهنى جز درسشان نداشته باشند.

مدرسه سپهسالار

مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری با نام قدیمی سپهسالار در میدان تاریخی بهارستان است. این مجموعه را شاید بتوان زیباترین بنای عصر قاجار از منظر اجتماعی و مذهبی دانست. پیش از ساخته شدن این مجموعه به جای آن باغ سپهسالار قرار داشت. می‌گویند وقتی سپهسالار متوجه می‌شود مورد خشم و غضب شاه قرار گرفته و از آن‌جا که ورثه‌ای نداشت و در صورت مرگ تمام اموالش به شاه می‌رسید، تصمیم می‌گیرد در بخشی از املاکش مسجد و مدرسه‌ای بسازد که تمام ثروتش را وقف آن کند. برای همین پیش از این‌که به ولایت خراسان منصوب شود و آن‌چنان‌که می‌گویند همان‌جا به قتل برسد، کار ساخت آن را آغاز می‌کند.

طراحی مسجد را مهدی خان ممتحن‌الدوله انجام داده و معمار آن حاج حسن قمی بوده ‌است و ویژگی‌هایی استثنایی دارد. یکی از این ویژگی‌ها گنبد مسجد است که بیننده را به یاد مساجد ترکیه و معماری عثمانی می‌اندازد. دلیلش شاید این است که میرزا حسین خان سال‌ها به‌عنوان سفیر ایران در عثمانی زندگی می‌کرد و شاید تماشای مدام مساجد زیبای ترک‌ها  او را به این فکر انداخته بود که چگونه می‌تواند معماری ایرانی و عثمانی را تلفیق کند. همین اندیشه مسجد و مدرسه سپهسالار را به یک استثنا در معماری اسلامی تبدیل کرده است؛ با تلفیق مکتب عثمانی و مکتب ایرانی. فرم کاشی‌کاری و آجرکاری ما در کنار نوع گنبد و تعداد گل‌دسته‌ها که در این مجموعه بیشتر از هر مسجد دیگری در ایران است، یکی از ویژگی‌های ممتاز آن محسوب می‌شود.

از انواع مهم کاشی‌کاری در این مسجد، معقلی‌، هفت رنگ یا خشتی و معرق را می‌توان نام برد که این آخری به دو صورت اسلیمی و گره‌چینی است و معرق برجسته سردر ورودی در نوع خود منحصربه‌فرد است‌. سنگ و تزیینات سنگی در این مجموعه جابه‌جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوران زندیه شبیه است. در این بنا آجرکاری به شکل تزیینی دیده نمی‌شود، اما آجر مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و زمینه‌ای است که کاشی‌کاری روی آن نمایی جذاب دارد. طاق‌های آجری پرتنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها نیز به چشم می‌خورد. تزیینات گچی در شبستان زمستانی به صورت گچ‌بری‌های اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی‌شده‌اند که همه به دست استاد لرزاده ساخته شده‌اند. تزیینات چوبی نیز چون دیگر تزیینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره‌چینی معرق دارند.

ورودی اصلی که به خیابان سرچشمه باز می‌شود، دارای بهترین نمونه تزیینات فلزی در این مجموعه است‌. پشت پنجره حجره‌ها نیز نمونه‌هایی زیبا از فرفورژه (نرده‌های دست‌ساز آهنی‌) دیده می‌شود.خوش‌نویسی کتیبه‌ها مثل کتیبه وقف‌نامه به خط میرزا مهدی خان کلهر نوشته شده است. نکته دیگری که به این مجموعه اهمیتی دوچندان می‌بخشد، کتاب‌خانه‌ مسجد است. اصولا وقف کتاب براى مدارس یکى دیگر از مباحث وقف در بخش آموزش است که در جهت گسترش علوم بسیار کارآمد بوده است. غالبا کسانى که از گذشته‌هاى دور، مدارس و حلقه‌هاى درسى وقف می‌کردند، بر اهمیت کتاب در امر تعلیم و تربیت آگاه و دریافته بودند که نباید فقط به ایجاد ساختمان و فراهم ساختن وسایل تدریس اکتفا کرد. از این‌رو در این اماکن آموزشــی به وقف کتاب اهتمام ورزیدند تا با دسترســى و مراجعه به‌ کتب، تحصیل علم میسر و آسان شود و مدرسان و طلبه‌ها بتوانند به‌راحتى از ماخذ علمى بهره جویند و به آن‌ها استناد کنند. بنابراین وجود کتاب‌خانه‌ در هر مدرسه‌اى پیش‌بینى می‌شد و مکانى در مدارس به کتاب‌خانه‌ها تعلق می‌گرفت.

در سال ۱۲۹۷ ه.ق‌، سپهسالار با خرید مجموعه خطی کتاب‌خانه‌ ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه کتاب‌خانه مجموعه وقفی خودش را در مسجد مدرسه سپهسالار پایه‌گذاری کرد. هم‌اینک، گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی در این کتاب‌خانه‌ موجود است. از سوی دیگر اهمیت این‌جا به‌عنوان یک مدرسه مذهبی وقتی به اوج می‌رسد که دانشکده علوم معقول و منقول برای اولین بار در این‌جا تاسیس می‌شود؛ یعنی همان دانشکده الهیات که امروز در خیابان مفتح شمالی است.

مدرسه مروی

مسجد و مدرسه خان مروی را حاج محمدحسین خان ملقب به فخرالدوله که والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاه بود، بنا کرد. به همین دلیل این مدرسه را مروی نامیده‌اند. این مدرسه به نام فخریه نیز مشهور است. این مجموعه شامل مسجد با صحن بزرگ، حجره‌ها و طاق‌نماهای اطراف صحن است. در سـمت شمـال صـحن، ایـوان بـزرگ و مدرسـه قـرار دارد. بنـا دارای تزیینـات کاشی‌کـاری و کتیبه‌هایی حاوی اشعار عالمانه است. نام فتحعلی شاه و فخرالدوله در این کتیبه آمده است. تاریخ بنا در کتیبه، سال ۱۲۳۱ هجری قمری را نشان می‌دهد.

فخرالدوله، حاکم مرو، در سال ۱۲۴۰ هجری قمری این مدرسه را در تهران ساخت و برای اداره آن موقوفات بسیاری را وقف کرد. فخرالدوله کتاب‌خانه‌ای برای مدرسه فراهم آورده که هم‌چنان پابرجاست و بیش از دوهزار جلد کتاب خطی دارد. در میـان کتاب‌هـای کتاب‌خـانه مدرسـه مـروی نسـخه‌های نفیـس و نادر بسـیار ازجملـه نسخه‌ای از خمسه نظامی اثر استاد کمال‌الدین بهزاد وجود دارد که از نفایس جهان به شمار می‌رود.

در وقف‌نامه مدرسه مروی آمده است: محصلین علوم شرعیه که مدرسه وقف است برایشان، باید ساعی باشند در تحصیل علم، و هر‌گاه کسی است که نباید درس بخواند، در تدریس و تالیف کوتاهی ننماید. هم‌چنین در این وقف‌نامه از طلبه‌ها خواسته شده که هر روزه حداقل یک حزب از کلام‌الله مجید را تلاوت کنند. از نکات جالب این وقف‌نامه که می‌تواند درسی برای همگان باشد، این است که به طلبه‌ها توصیه کرده است در دادن کتاب به یکدیگر مضایقه نکنند، و حتی‌الامکان کتب را معطل نگذارند…

لینک خبر

منبع: بنیاد ملی نخبگان